Sunday, February 26, 2023

Mizote min Barakhaihtu - Information Technology leh Social Media

-          R. Lalhlimpuia

Han ti ve ngial ila, 80’s chho vel-a thingtlang naupang ho kha chuan tunlai naupangte Games leh Toys vel te hi hmu-in nei ve del dul lo mah i la, kahpup-a indo lem te, tawlailir (rel-lem)-a chuan te, ruah sur bana-a tuihawk-a chen te, tlangsam leh Japan-hlo buk bawh ên te kha nuam kan ti a, kan hlimpui ve êm êm a, rual kan awt bik lo. Toys ngah bik emaw, changkâng bik emaw kan awm hek lo va, kan neih a inang vek a, kan tuipui lah a inang deuh vek bawk a. A nei deuh faten Ball an neih pawh kan pêt pui loh chuan an tân engmah ni bik hek lo.. a pêt pui peih leh ball liam chhar peih peih kha kan tlatlum a ni mai.

Thingtlang-ah pawh khaw te tak te, Electric êng pawh la thlen lohna khua ngang kha kan ni a, Primary naupang kan nih laia kan zirtirtu – Pu Rina’n, “Kan khuaah chuan ban te hi kan han hmet keuh a, inchhûng a lo eng uar mai a, kan han hmet leh keuh a, a lo thim leh mup mai a ni” tiin electric êng chungchâng a sawi te chu kan tân thil mak a ni. Keini in angah te kha chuan, han hmeh keuh a danglamna thlen thei ang chi kha a vâng êm êm a ni. Chung hun lai chu tun atanga han en let hian kum 30 awrh bak a la ni lo.. !!

Chutianga thingtlang khaw te takte-a pan lai nun mawlmang taka kan hman lai chuan, hnam fing zawkte chuan Industrial revolution hmawr  lo bawk mêkin, Information Technology lamah an lo in tlan siak chho leh daih tawh hi a lo ni a. Kan rual u te leh kan pa ten, Torch ligh Battery connect zawm nan chauh hman tûr emaw an lo tih, Wire-hrui (Flexible wire), mi nazawngin khawih pawh an khawih ngam mang loh te kha, tunah chuan kan Inchhungah ngei, wire satliah mai ni lo, Cable te, Fibre te hi a in thlung ve ta nuai a, keini ang mi satliah inchhângah te pawh eng bâwm bâwm emawni, hmeh keuh keuh chi te, eng zeuh zeuh chi te a lo awm ve ta nawk mai..!!  chu mai a ni hlei nem… hrui tel lo inthlunzawmna - Bluetooth leh wi-fi  hmang te-in kan in connect zawm leh ta zêl mai.. !! Hetiang kan lo neih ve ngawt nachhan hi eng dang vâng a ni lo… Khawvêla revolution \hang chak ber, Information Technology vâng vek a ni..

Social Media kalkawng chu..

Kan sawi tum ber, Social Media luh hma-in pen kual a ngai leh \hin.. Social Media lo pian chhuahna tura thil pawimawh ber Computer chungchang tawite-in lo tarlang leh lawk ila.

Computer (Khawl thluak nei) tak tak (Storage leh Memory hmang) siamchhuah hmasak ber chu kum 1941-ah niin Atanasoff-Berry Computer(ABC) tih a ni. A tawi zawngin, hemi hnu hian Computer - Main Frame Computer te duan chhuah zêl niin Company lian tak takin an buaipui chho ta a.. henglai hunah hian mimal-in lei theih pawh a ni lo va, In leh ram lian pui pui-ah Computer khawl, a part lian leh ropui tak tak awmin, a khawl enkawla khawihtu pawh mi tam tak awm a ngai a ni. IBM Company ten mimal leh vantlang hman theih tura an siam, Personal Computer an hralh chhuah hmasak ber chu 1981 –ah niin, hemi hnu hian Company tam tak lo chhuakin, hma an rawn sawn ta zawt zawt a. Mi ropui, Bill Gates lo chhuakin, a ni hian 1985-ah mi vantlang leh zirlai te pawhin an hman thiam turin Operating System - Microsoft Windows a rawn siam chhuak ta a, hemi atang hian khawvêl huapin Personal Computer chu an hralh ta dur dur mai a ni.

Mizoram pawh UT atanga State-a kan luh hnu leh Petrol hnim bansan a, Bar zu rui a, kan u te ho an thlek bawk bawk tawh hnu, 1989 –ah khan, hnam changkang leh ram ropui-ah pawh Social Media lo pian chhuahna tura thil pawimawh ber pakhat, Website siam chhuak tur hian British Scientist Tim Barners – Lee pawhin bul a tan ve leih leih chauh a ni !! Kum 1990-ah a proposal te zovin World Wide Web (www) chu siam a lo ni ta a ni. www thumal pathum hian boruak a rawn nei nghal hat mai a. Mizo zingah pawh thil hre zau inti deuh te chuan www chu 666 nen sawi zawmin, ‘Sakawlh’ lo lang tur riak-ah kan ngai a nih kha… !! Rual pawl lo lutuk chu kan ni bik miah lo… America ram ropuiah pawh ‘Sakawlh lo lanna tur a ni e’ tiin an lo phulpui ve tho mai..!!

Tichuan, Sorkar, Company lian leh mi hausa-te chauhin an kawl theih tura kan ngaih, Computer pawh 1990 hnu lamah chuan mimal hman theih tur leh mi tinin an ban phak turin an lo siam chhuak ta chur chur a. Mizoramah pawh Computer a lo lut ve nghal tih theih a ni a, 1996-ah chuan mizo zingah pawh computer nei an awm ve fir fer tawh a ni. Industrial revolution-in khawvêl luah kim tura kum 100 zet hun a mamawh laiin, Information Technology-in khawvêl thunun tur hian kum 20 pawh a mamawh lo a tih theih ang (1981-1996).

Social Media tak tak chu le..

Computer te, Internet leh Website te kan lo hmelhriat ta bawk a. Hetih lai hian Social Media hmasawnna leh kailawn pawimawh tawite lo tarlang leh lawk i la.

Kum 1997-ah chuan Social Networking Website hmasa ber, SixDegrees.com chu siam chhuah a ni a, he website kaltlang hian mimal leh thian ho inkawmhona (Forum) te awmin, thu tawi te te a in chhan theihna a ni. Hetih mêk lai hian kum 1996-ah Stanford University-a zirlai, \hian dun Sergey Brin & Larry Page te chuan tuna Search engine leh Browser kan hman lar êm êm,  Website leh Internet-a mi thil dah te zawn chhuah zung zung na atana tangkai êm êm mai “Google” hi an rawn duang chhuak ta a. Hei hian Social Media \hanna tur chu nasa takin a rawn vawrh chhuak ta dawrh mai a ni. Heta \ang hian Internet leh Website hmang an lo tam ta zêl a, Google pawh Search Engine chauh ni lovin Company lian takah rawn in din chhuakin, Application tangkai leh \ha tak tak an rawn duang chhuak ta zêl a. Anni ang bawkin Apple Company te, Microsoft Company te chuan hma rawn sawnin internet khawvêlah intlansiakna ropui a lo thleng chho va, hei hian Social Media \anhmun rawn sawh nghetin Web base Social Platform a lo chhuak ta chur chur mai a ni.

Hemi hnu lawk a\ang hian Social Media Network changtlung leh lar tak tak a lo piang chhuak ta zawt zawt zawt mai a, AOL, Yahoo Messanger, Orkhut, MySpace, Blogger, Instant Massager, MSN Messanger, Facebook, Twitter, YouTube, Instagram, Whatsapp, Telegram, etc.. (sawisen pawh a ni tawh lo..) lo piang chhunzawmin, hemi atana thil pawimawh ber Mobile Phone pawh lo changtlung zêlin, mitin ban phâk tûrin Mobile Phone Company lian tak tak an lo chhuak zêl a, \ha zawk leh man tlawm/man zawkin an rawn siam ta chur chur mai a ni.

Mobile/Smart Phone kan sawi kai lo thei ta si lo a, tawite lo chhui leh lawk i la.. Mi pakhatin a ken mai theih, Mobile Phone siam chhuah hmasak ber hi Motorola Company siam niin, kum 1973-ah a tlangzarh a, chu mobile phone chu Radio signal hmang niin, a rih zawng pawh Kg 2 lawih a ni.. !! Tichuan kum 1979-ah Japan Company pakhat - Nippon  Telegram & Telephone (NTT) chuan Wireless Network (Cellular network) rawn tlangzarh ve leh a, hei pawh hi a to êm vang leh a hman dan a la limit avangin khawvêl-a la luah zo lo. Kum 1983-ah chuan Motorola Company siam tho, DynaTAC 8000x chu rawn tlangzarh velehin hei hi chu a zangkhaiin, phone number 30 a dah theih a, a battery full charge turin darkar 10 chauh a mamawh ta.. !! a man pawh hetih hun lai hian US Dollar 3995 chauh a ni.. !! (2022 sum hlut zawng mil chuan dollar 10,420 a ni hem mai..!! Hamara paise-a chhut veleh chuan cheng 8,33,600 zet a nih chu..!!).

Hetih hun lai hian US-ah te, ram changkang zâwkah te pawh mi nazawng ban phâk a la ni lo fo.. Mobile Phone siamchhuah leh netwok lamah hmasawnna hi a \hang duang êm êm a, kum 2010 a lo her chhuah meuh chuan khawvêl pumah mi vantlang chinin an hmang tih theih a ni ta. Vawiin-ah phei chuan keini, thingtlang zopa mawl inti te pawhin, kângvâr-a mang khawh pah te, aiâwt en chung te-in live Video kan thehdarh a, video call hmangin thlawhtheihna-a ni thum kal zeta hla a mi te nen hmai insi lo chauhin kan in nuih ver ver tawh mai chu a nih hi..!! Information Technology leh Social Media hian kan inrin hma leh kan inpeih hma-in min luh chhuak a, min barakhaih a ni ber mai!!

Buaithlak ta chu :-

Chutihlaia thil buaithlak tak pakhat chu - Social Media lama kan chen pui leh kan khawsakpui te nen Sunday tuk chawhmeh inang ta lo lutuk te hi a ni ta..!! Mi ramah chuan media a \han chak rual thovin hmasawnna pawh a \hang chak tel a. Ei leh bar, sum lak luh leh thawh chhuah a pung thur thur a, mi pangngai chin (evarage skilled labour) in an thla thum hlawhin Car vantlang an lei thei a, an kar khat hlawhin Smart phone \ha pangngai tak an lei theih laiin, keini chu chhungkaw tam zawkin kan thla khat sum lakluh pawhin Smart Phone vantlang pawh kan la lei zo mang lo a ni. Chutih laiin, tunlai tleirawl/rawlthar ten an rual awhna ber chu Smart Phone tunlai ber ber hum chunga, Online Games khelh leh mahni hmel bo thak khawpa nalh-a, Social media-a inlan vel te hi a ni ta awm e..!!

 

Information Technology leh Social Media rawn alh chhuak thut mai hian kan nunphung a sawi danglam lo thei si lo a, rual awhna a ti tam a, thil duk-dak-lo leh thil tlo lo buaipuiin kan phu luai luaia ni ta ber mai. Information Technology lama kan harh thar a, khawthlang ram te tih dan leh nun dan kan thanlenpui mek lai hian, kan ram intodelhna lam hawi lova, a tlachawpa kan la in enkawl reng mai te, hmân lai kan pi-pute hun a\anga kan lo neih dan (Jhuming Cultivation) kan la bansan thei ta chuang si lo te, vantlang zunin leh kawngkama chawlh buk (Waiting shed) kan la tibawlhhlawh reng si te, ram ngaw ti chereu-a, kan lui sa te hrai a, sava veh leh ram vah kan la bansan thei tlat si lo hi chu inenfiah a hun tawh takzet mai..!!

Basa ngam viau suh..!

Social Media leh a kaihhnawih hi a \angkaina sawi tur tam tak a awm tih kan hre \heuh mai. Do ngawt chi a ni lo va, malmâk ringawt theih pawh a ni hek lo. Chutih laiin, engkim mai hian chin tawk a neih loh chuan a \ha lam aiin a chhe lamah min hnuk lût thuai \hin. Social Media kan hman danah pawh hian a tel lova khawsak thiam lohna (addiction) a lo thleng ve thei tho tih kan hriat reng a \ûl a. Kan inven reng loh chuan kan hriat loh hlanin kan Smart Phone hian chhungkua, Kohhran leh Khawtlâng a leng darhin, buaina zakhuaah min hnuk lut thei tih kan hriat reng a pawimawh hle.

Social Media kan tih-ah hian \halaite chauh an chêng lo va, nu leh pa, pitar leh putar kan tih te, ram leh khawtlang hruaitu te, Kohhran hruaitu te thlengin kan tel lo thei lo a, kan bansan ngawt thei tawh lo. Hnathawh leh eizawnna inang lo tak tak te, hausa leh rethei te pawh Social Media Platform-ah chuan Uniform ha-in (thu bik awm lovin) kan awm ho ta a. Chutah chuan midang nêna khawsak ho kan thiam loh chuan mualphona leh zah veng veng-na tûr tam tak kan tawk thei a, hum sual dai-a, tluk chhiatna thlengin kan nun a kal thei a ni tih hre ran a, inveng reng chunga kan nunpui a \ul ta a ni.

Kan thu hmawr bawk nan, Social Media hmang \hin tute tana ngaihtuahna tizau leh zawm ngei atana pawimawh thurawn leh danin a khap tlat, kan tih ve miah loh tur te lo tarlang i la:-

Social Media-hmaa lan that dan thuruk…

1.      Thil pawimawh leh \angkai ni si lova mahni hna leh rawngbawlna \hulh phah nân te, mut hun leh ei hun bosal \hak khawpa Social Media hmang \hin te hian, mahni mai ni lovin, chhungkua leh a piah lam thlengin a ngawng buai \hin.

2.      Social Media hmanga i thil vei leh sawi reng reng, midang ngaihdan leh pawm dan a ni vek ngai lo tih hria la, an chhan letna turah che rilru zau tak nen lo dawngsawng ang che.

3.      Midang chungchang sawi leh post i siam hma-in, enge a \ulna ngaihtuah nawn leh phawt la, a \ha lam a nih loh phei chuan i type zawh-ah post kher lovin delete leh daih mai rawh.

4.      |henawm khawvengte tana inngaihbel theih leh nuam lo an tih theih thu leh thlalak hmangin Status/Story post chin loh a \ha hle.

5.      Kan awmna Group hi eng  atana siam nge tih ngaihtuah chungin mahni tui zawng leh rilrua lang ang ang post pawp pawp hi chin loh a \ha hle. Mi nuihzat hlawhna awlsam tak a ni fo.

6.      Kan nihna nêna inmawi miah lo - Social Group eng eng emaw-a lo va inlan ve sek te, ka rawngbâwlna nêna inpersan tak tak thu leh hla sawihona group-a lo va pawt ve zuah zuah te hi thil hote-in lang mah se, mite min thlir dân a danglam \hin a, kan rilru put hmang leh kan nun min tehna hmanrua a ni tih kan hriat reng a pawimawh hle.

7.      Social Group kaltlanga mimal emaw, \hian bik emaw, in thlur bik kan awm hian midang te tan ninawm kan chang thei tih hriat a \ha a, mi dang tana \angkai tur a nih ve loh chuan Private-a biak in biak mai hi mi pangngai tihdan a ni.

8.      Thil mak leh danglam deuh te kan hriat leh kan dawn apiang - thu dik a ni em tih hrechiang si lo a, kan hmuh ang ang lo forward ve tawp tawp hi thil pawi tak a thleng thei a, buaina-ah min hnûk lut thei tih hriat a \ha hle.

9.      Sorkar, Kohhran, Khawtlang leh Pawl thil-ah te thil \ha lo leh dik lo ni-a kan hriat te Social Media-a au chhuahpui chiam chiam  hi a siam\hatna a ni lo fo. Dik lo leh tha lo kan tih te chu a siamtha thei tur leh hma la theitu hnena thlen hmasak fo hi mi changkang tih dan a ni.

10.  Mimal nuna harsatna leh chhungkaw harsatna neih apianga Status ah emaw, Wall leh Story emaw-a pho lan nghal zung zung hi mi puitling lo zia a ni a, mahni mawng hlim kan lo ni reng thei tih inhriat a \ha hle.

11.  Midang hnuaichhiah leh chung tlak ang zawnga mi thil post  va chhan (react) te, deu(h)sawhna lam hawi leh hmusitna lam rawngkai-a reaction i neih fo chuan, miin i chungchang an rawn chhui an rawn chhui tawh ang che.

12.  Kan smart Phone te hi kan nu leh pa te, nupui/pasalte, kan faten an en leh khawih kan hlau riau \hin em? Kan nupui/Pasal fanaute khawih phak leh hmuh ngam ni turin kan thil khawih leh hman dan-ah kan thianghlim a pawimawh hle. Kan smart phone-a thil awmte hi kan nun chhungril tarlangtu a ni tel tih hi kan hriat a \ha hle.

13.  Accident thlenna hmunah te, Insual/inhnial buaina hmunah te, thil thleng pangngai lo-ah kan phone leh Camera te kan lek chhuakin – Media-ah post zung zung kan ching viau mai. Hei hi chin tam loh a \ha hle. Bengvar leh \uanrang nih kan tum luatah, thubuai rip takah kan inhnûk lut zaw lel thei.

14.  Mitthi ruang te, dam lo na tuar lai te, an chhungte pawhin an hmuh duh hauh loh tur, thla lo lak sak tum phet te, \awng\ai thupui thawh atan an na tuar lai thlalak dah tum kher te hi sim a hun tawh hle.

 

Jail bang zût a lo har lo tawp mai…

Khawvêlah hian Social Media hman dik lohna hi a nasa êm êm a, Milar leh Politician te hlei hlei hi Social Media-in a tihbuai leh thubuai/hla buai nei tam an ni leh nghâl a. Mizote ngei pawhin kan tawng ve ta zeuh zeuh a nih hi. Chuti chung chung chuan kan duh lam hawi zawng zawngin kan la iak kan la iak a, thu ho te te -ah kan in bakkaihin, kan in chachhuah vêl thûl a.. FIR thehluh-ah kan han invau leh rawk a… a tak tak thleng ngam si lovin kan mualpho hrep hnuah kan in ngaidam leh hnuhnawh a.!! miten min lo nuihzat hman hle tawh si !! 

Thil hote emaw kan tih leh kan ngamtlakte kan fiamna emaw kan tih hi, miin huat thu-a a lak palh hlauh a, min khin chuan, Cyber Crime law hmanga Jail tan leh pawisa chawi theihna kan tawk thei a ni tih kan hriat reng a pawimawh hle. Social Media kaltlanga kan tih ve miah loh tur, dân-in a phal loh leh kum  tam tak jail tan leh pawisa tam tak chawi theihna langsar zual chauh lo tarlang i la.

1)      Mahni nihna ni lova “Fake Account”siam.

2)      Mi tu pawh dawt a intihmualphona lam vawrh darh.

3)      Sakhaw dang sawichhiatna leh deusawhna lam hawi thu leh thlalak vawrh darh.

4)      Mi tute pawh tawngkam mawi lo tak tak, zahmawh leh pianphung ngaihbel theiha koh/chhaih nawmnah.

5)      Midangte rilru tibuai thei leh an nunphung tibahlah khawpa media hmanga zar buai.

6)      A dik leh dik loh chianna awm lo va, midangte thil dik lo (eiru, uire, tualthat, rukru, etc) a puh leh chutianga ngaihbel theih thlalak leh video theh darh.

7)      Midangte tana hmuh nuam lo, saruak leh ruang thlalak leh video thawn darh.

8)      Zahmawh rawngkai leh invauna lam pang thawn darh.

9)      Naupang kumtling lote saruak thlalak vawrh/thawn darh.

10)  Vun rawng leh chi leh chi inthliarna lam hawi (racism) thu leh thlalak/video vawrh darh.

No comments:

Post a Comment